Turkiye’de kac kiside koronavirus var? Koranavirus salginindan kac kisi hayatini kaybedecek? Insider Monkey sitesinde yayinladigimiz ilk Turkce yazinin bir felaket yazisi olmasi uzucu ama Turk vatandaslarinin bilgilenmesi ve dogru kararlar verebilmesi icin onemli bir yazi.
Ben Inan Dogan. New York Eyalet Universitesinde ekonomi doktorasi yaptim. Uzmanlik alanlarim finansal ekonomi ve saglik ekonomisi. Bundan yaklasik 10-15 sene once Ekonomi Turk blogunda Turkiye ekonomisi uzerine yazilarimi paylasiyordum. On yil once Insider Monkey sitesini kurduktan sonra enerjimin cogunu Amerikan ekonomisi ve piyasalari uzerine yogunlastirdim.
Gecen ay Italya ve Iran’da ilk koronavirus olumlerinin gorulmesinin hemen akabinde bu virusun Amerika’ya yayilmasinin an meselesi oldugunu, alinacak onlemlerin ekonomiyi resesyona sokacagini, ve bunun neticesinde Amerikan borsalarinin %30 deger kaybedecegini tahmin ettim.
20 Mart tarihinde bir yazi yayinladim ve 20 Mart itibariyle Amerika’da 2 milyon kiside koronavirus oldugunu hesapladim. Gelistirdigim model Amerika’daki olu sayisinin 26 Mart’ta 800’e, 15 Nisan’da da 20 bine ulasacagini tahmin ettim. 26 Mart sabahi Amerika’daki koronavirus olumlerinin sayisi 1042 olarak gerceklesti. Yani gelistirdigim model su ana kadar gerceklesen olumleri gayet muhafazakar bir sekilde dogru tahmin ediyor.
Bu yazida ayni modele Turkiye verilerini ekleyip Turkiye’de 27 Mart itibariyle kac kisinin koronavirus enfeksiyonuna yakalandigini ve 20 Nisan tarihine kadar toplam kac kisinin yasamini yitirecegini tahmin edecegiz.
Asagidaki video’da koronavirus’e yakalananlarin olum oranini nasil %1 olarak belirledigimizi anlatiyorum. Bu rakam gercekte %0,5 ve %1,5 araliginda, o yuzden %1 rakami gercege bayagi yakin bir rakam.
Bu rakam su anlama geliyor: Eger bugun 100 kisi koronavirus’e yakalanirsa, bunlarin sadece 1 tanesi bu virusle savasini kaybedecek, geriye kalan 99 kisi bu savastan galip gelecek.
Viruse yakalandiktan yaklasik 5-6 gun sonra insanlar belirti (ates, oksuruk, halsizlik, vs.) gostermeye basliyorlar. Yakalananlarin muhtemelen yaklasik yarisi hic semptom gostermiyor. O yuzden ozellikle bu kisilerin bu virusun bu kadar hizli yayilmasinda onemli bir rolu oldugu dusunuluyor. Hastalar 5-6 gun semptom gosterdikten sonra bunlarin bir kisminin durumu daha da vahimlesiyor ve hastaneye yatmak zorunda kaliyor. Hastanede kalma suresi de yaklasik ortalama 14 gun civarinda.
Toplamda virusu yakaladiktan sonra hastanin yasamini kaybetmesi ortalama 24 gun suruyor.
Bu onemli bir rakam.
Turkiye’de bugune kadar en az 92 kisi koronavirus’ten hayatini kaybetti. Bu kisiler bu viruse bugun yakalanmadilar, dun de yakalanmadilar. Bu kisiler koronavirus’e bundan en az 24 once yakalandilar.
Yani 92 kisi 3 Mart veya daha oncesinde bu viruse yakalandilar, ortalama 24 gun suren mucadelelerini ve 27 Mart itibariyle yasamlarini kaybettiler. Koronavirus’e yakalanan her 100 kisiden sadece bir tanesinin hayatini kaybettigini biliyoruz.
Bu demektir ki 3 Mart tarihinde Turkiye’de bugunku olu sayisinin 100 kati insanda koronavirusu vardi. Yani 3 Mart’ta Turkiye’de 9200 kiside koronavirus vardi. Bu 9200 rakamini nasil hesapladigimizi anladiysaniz modelin geri kalanini anlamaniz cok kolay. Anlamadiysaniz tekrar okuyun.
Amerika’da, Italya’da ve diger ulkelerde virus sessiz sessiz yayilirken her 3 gune bir enfeksiyona yakalananlarin sayisi ikiye katlaniyordu. Turkiye’deki rakamlar da bunu dogruluyor. Enfeksiyona yakalananlarin %1’inin yaklasik 24 gun sonra hayatini kaybettigini biliyoruz. O yuzden hayatini kaybedenlerin sayisindaki artisa bakarak enfeksiyon sayisindaki artisi hesaplayabiliriz.
Mesela Turkiye’de 24 Mart tarihindeki olu sayisi 44 idi. Bu rakam 3 gun icerisinde ikiye katlanarak 92’e cikti (artis hizi 2 kattan biraz daha fazla ama biz asagiya yuvarlayalim).
Turkiye’de 21 Mart’taki olu sayisi 21 idi. Bu rakam 3 gun icerisinde yine ikiye katlanarak 44’e cikti (yine artis hizi 2 kattan biraz daha fazla ama biz yine asagiya yuvarliyoruz).
Turkiye’de 18 Mart’taki olu sayisi 3 idi. 18 Mart- 21 Mart arasi katlanma hizi cok cok daha fazla. O yuzden biz muhafazakar davranarak Turkiye’de koronavirus’e yakalananlarin her 3 gunde ikiye katlandigini soyleyebiliriz.
Simdi hesaplara gecebiliriz.
3 Mart tarihinde Turkiye’de 9200 kisinin koronavirus’e yakalandigini daha once hesaplamistik. Bu rakamin her 3 gunder ikiye katlandigini biliyoruz. Bu 6 Mart’ta Turkiye’de 18.400 kisinin koronaviruse yakalandigi anlamina geliyor.
9 Mart’ta vaka sayisinin tekrar ikiye katlanarak 36.800’e ulastigini, 12 Mart’ta 73.600 ve 15 Mart’ta 147.200’e ulastigini soyleyebiliriz.
Koronavirus vakalari 21 Mart’a kadar once 294.400’e, daha sonra ise 588.800’e katlanarak yukseliyor.
21 Mart aksami saglik bakani Turkiye’deki koronavirus olumlerinin 9’dan 21’e yukseldigi haberini verdi. Vatandaslarimiz belki 21 Mart tarihinde bu ciddi arttistan sonra koronavirus tehlikesinin farkina vardi diyebiliriz. Maalesef 21 Mart tarihinde ati alan koronavirus coktan Uskudar’i gecmisti.
Biz muhafazakar davranip 21 Mart tarihinde Turkiye’de 500 bin kiside koronavirus oldugunu soyleyelim, ve bu tarihten sonra virus’un kimseye bulasmadigini varsayalim. Yine de en iyimser tahminle bugun Turkiye’de her 150 kisiden birisinin koronavirusune yakalandigini soyleyebiliriz. Son bir hafta icerisinde kac kisiyle tokalastiniz? Kac kisinin yanagini optunuz? Bu kisilerden birisinde koronavirus var ise size de bulasmis olabilir.
Koronavirus’e yakalananlarin yarisi hic belirti gostermiyor demistik. Diger yarisi bugunlerde belirti gostermeye baslayacak. Mart ayinin sonuna dogru hastanelerimizde bu kisileri koyacagimiz yogun bakim unitelerinde yer kalmayacak. Nisan ayinin ortasinda da olu sayimiz 5000’i gececek (500 bin kisinin yuzde biri 5.000 kisi yapiyor).
Eger bugunlerde ciddi onlemler almaz isek enfeksiyon sayisi yukselisine devam eder ve birakin Fatih Terim’i, diger unlulere, belediye baskanlarina, milletvekillerine ve bakanlara bile sicrayabilir. Tahmin ettigimiz 5000 olu sayisi icin is isten gecti. Bu kisiler icin yapabilecegimiz en iyi sey hastanelerde kapasite yaratmak ve solunum cihazlari satin almak. Eger tedbir almaz isek veya alinan tedbirlere uymaz isek olu sayisi 15 Nisandan sonra her gun bin kisi, iki bin kisi seklinde katlanarak artmaya devam eder.
Amacimiz uzum yemek, bagciyi dovmek degil. Politik bir mesaj vermiyoruz bu yazida. Koronavirus sinsi sinsi yayiliyor ve ciddiyetini kavrayana kadar is isten geciyor. Ben New York’ta yasiyorum. Buradaki durum Turkiye’den daha farkli degil. Amerika’daki olumlerin sayisi 15 Nisan’da 20 bini gececek. Turkiye’de 5000’i gececek. Kendinize dikkat edin.